صنعت ساختمان به‌عنوان یکی از مهم‌ترین بخش‌های اقتصاد ایران، همواره با چالش‌های متعددی روبه‌رو بوده است. یکی از پرسش‌های اساسی این است که چرا با وجود آنکه ایران جزو بزرگ‌ترین تولیدکنندگان فولاد در جهان به شمار می‌رود، سهم فولاد در ساختمان‌سازی داخلی بسیار پایین است. این تناقض سال‌هاست ذهن کارشناسان و فعالان حوزه معماری و عمران را به خود مشغول کرده و به یک «معمای بزرگ» در صنعت ساخت‌وساز کشور تبدیل شده است.
ایران و جایگاه جهانی در تولید فولاد
ایران سالانه بیش از ۳۰ میلیون تن فولاد خام تولید می‌کند و در رتبه دهم یا یازدهم جهان قرار دارد. بخش بزرگی از این تولیدات به کشورهای همسایه صادر می‌شود و ارزآوری مناسبی برای اقتصاد کشور دارد. با این حال، در پروژه‌های عمرانی و مسکن داخل کشور، فولاد آن‌طور که باید جایگاه واقعی خود را پیدا نکرده است. این در حالی است که در بسیاری از کشورها، به ویژه مناطق زلزله‌خیز، اسکلت فولادی یکی از اصلی‌ترین انتخاب‌ها برای ساخت‌وساز محسوب می‌شود.
دلایل پایین بودن سهم فولاد در ساختمان‌های ایران
1. هزینه اولیه بالا
یکی از مهم‌ترین دلایلی که سازندگان به سمت اسکلت بتنی می‌روند، هزینه اولیه کمتر است. اجرای اسکلت فولادی نیازمند سرمایه‌گذاری بیشتری در ابتدای پروژه است و بسیاری از کارفرمایان ترجیح می‌دهند هزینه‌ها را به حداقل برسانند، حتی اگر در آینده مجبور به پرداخت هزینه‌های تعمیر و نگهداری بیشتری شوند.
2. نوسان شدید قیمت فولاد
بازار فولاد ایران تحت تأثیر قیمت جهانی و نوسانات نرخ ارز است. این تغییرات پیوسته باعث می‌شود پیش‌بینی هزینه‌ها برای یک پروژه ساختمانی دشوار باشد. سازندگان برای کاهش ریسک مالی، به سمت بتن یا مصالح بومی ارزان‌تر حرکت می‌کنند.
3. سنت‌گرایی در صنعت ساختمان
ساخت‌وساز در ایران به‌شدت سنتی است. بسیاری از پیمانکاران و استادکاران، سال‌هاست با اسکلت بتنی کار می‌کنند و مهارت کافی برای اجرای سازه‌های فولادی ندارند. همین موضوع باعث شده است که فولاد در ذهن بسیاری از سازندگان به‌عنوان گزینه‌ای پر ریسک و پیچیده مطرح شود.
4. کیفیت پایین اجرا در برخی پروژه‌ها
اجرای سازه فولادی نیازمند استانداردهای دقیق جوشکاری، اتصالات و نظارت مهندسی است. متأسفانه در برخی پروژه‌ها این استانداردها رعایت نمی‌شود و همین باعث بی‌اعتمادی نسبت به سازه‌های فولادی شده است. در مقابل، اسکلت بتنی با وجود معایب خود، ساده‌تر اجرا می‌شود و نظارت کمتری نیاز دارد.
5. سیاست‌گذاری نامتوازن
دولت‌ها طی سال‌های اخیر بیشتر تمرکز خود را بر توسعه مسکن انبوه گذاشته‌اند. در چنین پروژه‌هایی معمولاً اسکلت بتنی به دلیل هزینه پایین‌تر و سرعت ساخت قابل پیش‌بینی‌تر ترجیح داده می‌شود. نبود مشوق‌های دولتی برای استفاده از فولاد، سهم این ماده مهم را در بازار ساخت‌وساز کاهش داده است.
پیامدهای سهم پایین فولاد در صنعت ساختمان
کاهش ایمنی در برابر زلزله
ایران کشوری زلزله‌خیز است و تجربه‌های تلخی از زلزله‌های ویرانگر دارد. سازه‌های فولادی به دلیل انعطاف‌پذیری بالا، عملکرد بسیار بهتری نسبت به بتن در برابر زلزله دارند. پایین بودن سهم فولاد، به‌طور مستقیم ایمنی شهرها را تحت تأثیر قرار داده است.
کاهش سرعت اجرای پروژه‌ها
یکی از مزیت‌های اصلی اسکلت فولادی، سرعت بالا در اجرا است. استفاده از قطعات پیش‌ساخته و اتصالات پیچ و مهره‌ای می‌تواند زمان ساخت را به‌شدت کاهش دهد. اما وقتی بیشتر پروژه‌ها با بتن ساخته می‌شوند، روند ساخت طولانی‌تر شده و بهره‌برداری از ساختمان‌ها به تأخیر می‌افتد.
اتلاف ظرفیت تولید ملی
در شرایطی که ایران تولیدکننده بزرگ فولاد است، پایین بودن مصرف داخلی باعث می‌شود بخشی از این تولیدات یا صادر شود یا در انبارها بماند. اگر سهم فولاد در ساختمان بیشتر شود، علاوه بر ارتقای کیفیت سازه‌ها، مصرف داخلی فولاد هم به شکل بهینه افزایش خواهد یافت.
راهکارهای افزایش سهم فولاد در ساختمان
- ایجاد مشوق‌های اقتصادی: دولت می‌تواند با ارائه وام‌های کم‌بهره یا تخفیف‌های مالیاتی، استفاده از سازه فولادی را برای سازندگان جذاب‌تر کند.
- تثبیت قیمت فولاد: سیاست‌های حمایتی و مدیریت عرضه می‌تواند نوسان قیمت فولاد را کاهش دهد و پیش‌بینی‌پذیری بازار را افزایش دهد.
- ارتقای مهارت‌های فنی: آموزش کارگران و پیمانکاران در زمینه جوشکاری، اتصالات و استانداردهای فولادی می‌تواند کیفیت اجرا را بهبود دهد.
- تدوین مقررات الزام‌آور: در پروژه‌های بزرگ و به‌ویژه ساختمان‌های عمومی، می‌توان استفاده از سازه فولادی را اجباری کرد تا الگوی مثبتی در صنعت ایجاد شود.
- توسعه فناوری‌های نوین: استفاده از سازه‌های مدولار و قطعات پیش‌ساخته فولادی می‌تواند هم سرعت ساخت را افزایش دهد و هم کیفیت را تضمین کند.
جمع‌بندی
پایین بودن سهم فولاد در صنعت ساختمان ایران نتیجه ترکیبی از مشکلات اقتصادی، فنی، فرهنگی و سیاستی است. در حالی که ایران از ظرفیت بالایی در تولید فولاد برخوردار است، صنعت ساختمان هنوز نتوانسته از این فرصت به‌خوبی استفاده کند. اگر دولت و بخش خصوصی با همکاری یکدیگر به سمت سیاست‌گذاری هوشمندانه، آموزش نیروهای متخصص و ایجاد مشوق‌های مالی حرکت کنند، می‌توان امیدوار بود که فولاد جایگاه واقعی خود را در ساخت‌وساز ایران پیدا کند. این تغییر نه‌تنها کیفیت و ایمنی ساختمان‌ها را ارتقا می‌دهد، بلکه به رونق اقتصاد ملی و بهره‌وری بهتر از منابع نیز کمک خواهد کرد.
