شیشه رنگی در معماری ایرانی

شیشه رنگی در معماری ایرانی
 اولین نشانه‌های پیدایش شیشه در ایران مربوط به دوره ایلام کهن و متعلق به هزاره دوم پیش از میلاد است. کشف شیشه در ایران در منطقه چغازنبیل صورت گرفته است. بعد از ورود اسلام به ایران استفاده از شیشه در معماری ایرانی به اوج خود رسید و با گذشت زمان در ایران هم همچون دمشق و قاهره که کارگاه‌های بزرگی برای ساخت شیشه‌های رنگی داشتند؛ استفاده از شیشه‌های رنگی به اوج خود رسید. یکی از مهمترین دوره اوج‌گیری استفاده از شیشه دوره سلجوقیان بود که فرآورده‌های شیشه‌ای شامل گلدان‌ها با ابعاد و اندازه متفاوت، ظروف کوچک و بزرگ، جام‌های عطر و غیر تولید شد. در دوره مغول شیشه‌گری در ایران دچار افول شد؛ اما با آمدن تیموریان دوباره رونق گرفت و در شهرهای شیراز و سمرقند مراکز عمده شیشه‌سازی شکل گرفت.

شیشه رنگی برای اولین بار در چه دوره‌ای استفاده شد؟
در اروپا از شیشه‌های رنگی برای کلیساها ‌ها و خانه افراد ثروتمند استفاده می‌شد. اما در ایران برای اولین بار در دوره صفویه و در دو مسجد از آن استفاده شد؛ که به علت تخریب پذیر بودن از بین رفت. شیشه‌های رنگی را در ایران به صورت اشکال زیبا مانند گل، درخت و پروانه درون قاب گچی قرار می‌دهند.
این هنر که به عنوان هنر گلجام سازی نیز شناخته شده است؛ متعلق به عثمانی‌ها بوده است. یکی از کاربردهای شیشه‌رنگی در معماری ایرانی، استفاده از آن در پنجره‌ها و درب بوده که بیشتر در ارسی‌ها کاربرد دارد.
 

ارسی چیست؟
ارسی پنجره‌های مشبکی است که به سمت بالا می‌رود و در محفظه‌ای که رویش قرار گرفته جای می‌گیرد. این پنجره‌ها در خانه‌های سنتی و مساجد دیده می‌شود. چند نمونه از این بناها که در آن ارسی استفاده شده است ‌میتوان به شمس العماره، ارگ کریم خان، چهل ستون، کاخ موزه گلستان، بنای دیوانخانه و غیره اشاره کرد. ارسی در دوره صفویه در ایران رواج یافت. این نوع پنجره‌ها در خانه افراد ثروتمند نیز استفاده می‌شد.

اجزای پنجره ارسی
شامل چهارچوب، لنگه، تنک، وادار، روکوب، پاتاق، کلاه، چفته زیره، پاخور و شیشه است. شیشه‌ها در ارسی با رنگ‌های مختلف آبی لاجوردی، سبز، قرمز، نارنجی و زرد ‌می باشند. ارسی سازی یک هنر ایرانی است در آن شیشه‌ها توسط شیارهای مخصوص و همچنین کام و زبانه به صورت محکم در کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند. سایر قسمت‌ها نظیر روکوب، چهارچوب و ... همانند پنجره‌های معمولی ساخته می‌شود.

اشکال بکار رفته در پنجره‌های ارسی چگونه است ؟

عمده شکل‌های بکار رفته در پنجره‌های ارسی به صورت مستطیل، دایره، نیم دایره و مربع است. از نقوش معماری ایرانی مانند نقوش اسلیمی، گره چینی، بته جقه یا ترکیبی از این نقوش استفاده می‌شود.

علت استفاده از شیشه‌های رنگی در درب و پنجره‌های معماری ایرانی چیست؟
یکی از پارامترهادر معماری ایرانی نور و رنگ بوده است و درتمام ساختمان‌های قدیمی می‌توان وجود این دو عنصر را به راحتی مشاهده کرد.

زیبایی: اولین ویژگی‌های این نوع پنجره که به چشم می‌خورد زیبایی ظاهری آن است. شیشه‌های رنگی به همراه اشکال مختلف هندسی زیبایی منحصر به فردی را ایجاد می‌کنند.
کنترل نور: معماران باید راهی می‌یافتند تا ساکنین خانه از تابش مستقیم نور در امان باشند. این استفاده از طرح‌های هندسی به همراه شیشه‌های رنگی باعث تابش یک نور ملایم می‌شود که نه مقدار آن کم است؛ که باعث تاریکی فضا شود و نه آنقدر زیاد است که زننده باشد. علاوه بر این از ورود گرما به داخل نیز جلوگیری می‌کند.
نقوش هندسی: ارسی‌ها از نقوش هندسی دایره، مستطیل، شش ضلعی و چند ضلعی و غیره به همراه طرح‌های اسلیمی، نقوش گل و گیاه،گره چینی و غیره استفاده می‌شود.
دور کردن حشرات موذی:  استفاده از شیشه‌های رنگی تا حدی باعث دور شدن حشرات از خانه‌ها می‌شود.
محرمیت: همیشه در خانه‌های قدیمی ایرانی موضوع محرمیت فضاها مطرح بوده است. استفاده از پنجره‌های کوچک و رنگی به همراه اجزای هندسی و ایجاد نورهای خاص تا حدی باعث رعایت محرمیت فضاها می‌شود.
رنگ: عبور نور خورشید از داخل این شیشه‌های رنگی باعث بازی رنگ‌ها و ایجاد طرح‌های هندسی بر روی کف فضاها می‌شود. این بازی رنگ‌ها اثرات روانشناسی را نیز به همراه دارد.
کنترل کردن انرژی: استفاده از شیشه‌های رنگی باعث ورود کنترل شده نور به داخل فضاها می‌شود. برای مثال در فصول سرد سال باعث حفظ گرمای خانه شده و در فصول گرم از ورود بیش از حد نور به فضاها جلوگیری می‌کند.

آیا پنجرهای ارسی و شیشه‌های رنگی در معماری امروز به کار گرفته می‌شود؟
امروزه نیز در برخی از خانه‌ها، هتل، کافه‌ها، سفره خانه‌های سنتی و غیره تلفیقی از معماری مدرن و معماری سنتی به چشم می‌خورد و نمونه زیادی از به کارگیری شیشه‌های رنگی در معماری داخلی و نماها مشاهده می‌شود. میزان استفاده از این نوع پنجره و شیشه‌ها شاید چندان زیاد نباشد؛ اما نمونه‌های زیبا و زیادی از آن قابل مشاهده است. همچنین می‌توان از این شیشه‌ها در طراحی دکوراسیون داخلی فضاها مثل حمام و سرویس بهداشتی، دیوار لابی و ... استفاده کرد. همچنین امروزه نیز از شیشه‌های رنگی برای لوازم تزئینی و دکوری مانند ساخت لوسترها، ظروف کریستالی و غیره استفاده می‌شود.

در گذشته شییشه‌های رنگی در چه فضاهایی بیشتر استفاده می‌شد؟
عموماً برای درب و پنجره‌های ارسی از شیشه‌های رنگی استفاده می‌شد و عمدتاً استفاده از آن در مناطق گرمسیری و در شهرهای اصفهان، یزد، شیراز و یا کاشان بوده است.

 نحوه ساخت شیشه‌های رنگی
•  تهیه مواد اولیه و تهیه سیلیس
•  افزودن سدیم کربنات و اکسید کلسیم برای کاهش دمای شیشه
•  افزودن اکسید فلزات برای رنگی کردن شیشه‌ها
•  ذوب مواد در کوره‌های صنعتی
•  شکل دادن به مواد مذاب با استفاده از روش بلویینگ و قالب‌گیری
•  خنک شدن شیشه برای افزایش دوام و استحکام آن

برخی از بناهای قدیمی که در آنها از پنجره‌های ارسی استفاده شده است:
خانه طباطبایی‌ها:
دوره ساخت : قاجار   مکان: کاشان

مسجد نصیرالملک :
دوره ساخت: قاجار   مکان: شیراز

ارگ کریمخانی:
دوره ساخت: زندیه    مکان: شیراز

باغ دولت آباد:
 دوره ساخت: اواخر دوره افشاریه   مکان: یزد